در طب سنتی ایران، نفخ از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛ زیرا هم به عنوان یک علامت و هم به عنوان یک بیماری مستقل توسط حکمای طب سنتی مورد بحث قرار گرفته است. اهمیت ویژه بیماری نفخ از دیدگاه حکما، به سبب ارتباط نفخ با ضعف هضم است که می‌تواند سر منشاء بسیاری از بیماری‌ها محسوب شود.
تعریف نفخ
نفخ به احساس ورم و پری شکم اطلاق می‌شود و از جمله شایع‌ترین شکایات گوارشی و یکی از اسباب درد معده محسوب می‌گردد.
علت ایجاد نفخ
در طب سنتی، ضغف حرارت غریزی معده به عنوان یک علت مهم ایجاد نفخ مطرح شده است. یكی از دلایل کاهش حرارت غریزی معده، سوء مزاج سرد معده است یعنی مزاج معده سرد شده است.
فقط سردی معده نیست که می‌تواند نفخ ایجاد کند، گاهی در سوء مزاج گرم معده نیز با خوردن زیاد بعضی غذاهای شیرین و غلیظ نفخ تولید می‌شود. لازم به ذكر است در حالاتی که حرارت غریزی دچار نقصان خیلی شدیدی شود، نفخ وجود نخواهد داشت.
راه‌های پیشگیری از ایجاد نفخ معده
1- جویدن کامل غذا
جویدن کامل غذا موجب می‌شود غذا به ذرات خیلی کوچک تبدیل گردد تا بتواند درد معده به راحتی هضم شود. در صورتی که غذا خوب جویده شود، عملکرد معده طبیعی خواهد بود و فرد بعد از غذا از نشاط و توانایی لازم برخوردار می‌شود.
2- رعایت نظم زمانی غذا خوردن
رعایت نظم زمانی در غذا خوردن موجب هضم بهتر خواهد شد. البته منظور این نیست که وعده غذایی مانند دارو در یک ساعت مشخص صرف شود، بلکه باید برنامه غذایی در یک محدوده زمانی مشخص گنجانده شود.
3- پرهیز از پرخوری
چنانچه میزان غذای وارد شده به معده بیش از حد توان هضمی دستگاه گوارش باشد، حرارت معده برای هضم کافی نخواهد بود و به تبع آن ریح و نفخ تولید خواهد شد.
4- برهم‌خوری
خوردن غذا قبل از هضم غذای قبلی، نه تنها برای دستگاه گوارش و هضم مضر است، بلکه برای سایر اعضا نیز ضرر و زیان زیادی دارد. ابن‌سینا این مورد را چنین بیان می‌کند: خوردن غذا بر روی غذای قبلی از مضرترین عوامل برای کبد است.
5- پرهیز از خوردن غذاهای مختلف در یک وعده غذایی
وقتی غذاهای مختلف باهم خورده می‌شود، طبیعت دچار تحیر می‌شود و از هضم غذا عاجز می‌ماند، چون زمان هضم مواد غذایی مختلف به خصوص غذاهای پخته و نپخته با هم متفاوت می‌باشد. به همین دلیل حکمای طب سنتی توصیه نموده‌اند که در یک وعده غذایی باید به یک نوع غذا اکتفا کرد و از خوردن انواع سوپ، انواع پلو و خورشت، انواع سالاد و دسر در یک وعده پرهیز نمود.
6- پرهیز از مصرف میوه و سالاد همراه غذا
مصرف میوه و سالاد همراه غذا از مصادیق خوردن غذاهای مختلف در یک وعده است . از سوی دیگر اکثر میوه‌ها مزاج سرد و تر دارند و حرارت معده را برای هضم غذای اصلی کاهش می‌دهند.
7- پرهیز از لقمه‌های بزرگ
بهتر است لقمه‌ها را کوچک برداشت و از تناول لقمه‌های بزرگ خودداری نمود؛ چرا که لقمه بزرگ مانع جویدن کامل می‌شود. پیشنهاد می‌شود از قاشق کوچکتری جهت میل غذا استفاده شود.
8- عدم مصرف مایعات بین غذا تا یک ساعت بعد از آن
مزاج آب سرد و تر است و نوشیدن آب در حین غذا موجب می‌شود، حرارت معده کاهش یابد و مشکلاتی برای هضم غذا ایجاد شود.
برخی از بیماران اظهار می‌نمایند که به هیچ عنوان بدون نوشیدن مایعات یا مصرف ماست، قادر به بلع غذا نیستند. اگر توجه شود بسیاری از این اشخاص با عجله غذا خورده و فرصت کافی برای تولید و ترشح بزاق به بدن‌شان نمی‌دهند. بنابراین مجبور هستند برای مرطوب و لغزنده کردن مسیر گوارشی، آب یا مایعات دیگر در بین غذا مصرف نمایند. این گونه افراد چنانچه با درنگ و آرامش غذا بخورند و به اندازه کافی غذا را بجوند، قادر خواهند بود لقمه‌های خود را بدون نیاز به آب یا ماست به راحتی بلع نمایند.
9- پرهیز از خوردن غذا به صورت ایستاده و حین فعالیت فیزیکی
خوردن غذا به صورت ایستاده باعث اختلال در گوارش و عدم هضم مناسب غذا می‌شود. مطالعات محققان دانشگاه سوری در انگلیس نشان می‌دهد که ایستاده غذا خوردن سبب افزایش وزن، به ویژه در افرادی که تحت رژیم هستند، می‌شود. راه رفتن یکی از مهم‌ترین دلایل حواس‌پرتی است. همین امر سبب می‌شود که فرد تمرکزی روی خوراکی نداشته باشد و دیرتر سیر شود. همچنین ضروری است که از ورزش و فعالیت فیزیکی بلافاصله بعد از غذا به صورت جدی پرهیز شود.
10- سکون و آرامش بعد از غذا
سکون و آرام گرفتن بعد از غذا تدبیر مهمی است که به هضم غذا کمک می‌کند. فاعل هضم حرارت معده است و با سكون و آرامش است كه حرارت در معده جمع شده و باعث سرعت هضم می‌شود.
11- راه رفتن مختصر بعد از غذا
حرکت مختصر به صورت پیاده‌روی آهسته به هضم غذا کمک می‌کند. با چند قدم راه رفتن غذا منحدر می‌شود؛ یعنی به پایین و به سمت معده حركت كرده و در قسمت تحتانی معده (قعره معده) قرار می‌گیرد. هضم غذا در این قسمت از معده قوی‌تر است و غذا هضم بهتری خواهد داشت.
12- پرهیز از استرس‌های روحی روانی
غذا خوردن با استرس یکی از عوامل مهم ایجاد نفخ است. لحظاتی که برای غذا خوردن اختصاص داده می‌شود، باید در آرامش واقعی باشد. در این لحظات نباید بدن ما در تنش و استرس باشد؛ زیرا استرس کار گوارش را دچار اختلال جدی می‌کند.
13- رعایت زمان خواب و داشتن خواب مناسب و کافی
خواب كمك‌رسان هضم است و داشتن یک خواب با کمیت و کیفیت مناسب می‌تواند به تقویت دستگاه گوارش کمک نموده و برعکس خواب آشفته و یا در غیر زمان مناسب مانند خوابیدن در روز و یا دیر وقت خوابیدن، موجب اختلالات متعدد گوارشی می‌شود.
14- پرهیز از خوردن غذاهای غلیظ
غذاهای غلیظ به غذاهایی گفته می‌شود که دارای هضم سنگینی است و دستگاه هاضمه به راحتی قادر به هضم آنها نیست. چنانچه معده دارای کوچکترین ضعفی باشد، از هضم چنین غذاهایی عاجز می‌ماند و دچار نفخ و سایر علائم گوارشی می‌گردد. برخی از خوراکی‌های غلیظ عبارتند از: گوشت گاو و تمام فراورده‌های آن مثل سوسیس، کالباس، گوشت مانده، قارچ، پنیر و پنیر پیتزا، گوشت شکار، گوشت مرغابی، تخم مرغی که بسیار پخته باشد و بادمجان
15- پرهیز از خوردن غذاهای با رطوبت زیاد
خوراکی‌هایی مانند خیار، گوجه فرنگی، کاهو و ماست که دارای رطوبت زیادی هستند. موجب کاهش حرارت معده می‌شوند. این گونه غذاها هر چند هم که به میزان کم مصرف شوند، باز تولید نفخ خواهند نمود.
