1- هخامنشیان ۲ – ساسانیان ۳ – اسلامی
- دوره هخامنشیان: این دوره یکی از سودمندترین و درخشان‌ترین دوره‌ها در تاریخچه‌ی پزشکی ایران است. این علم حدود ۲۵۰۰ سال پیش در ایران به سبب تاکید بر موضوعات بسیاری ازجمله بهداشت در کتاب‌های مذهبی زرتشتیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است و همه پزشکان در این دوره بر اساس اهمیت تقسیم‌بندی شدهاند. پزشکان دارو (داروساز)، جراح، روان‌درمان‌گرها و پزشکان گیاهی و در کتاب اوستا نیز می‌توان نوشته‌هایی در این رابطه یافت.
- دوره ساسانیان: منشأ و ریشه انتقال پزشکی از هخامنشیان به ساسانیان در این دوره آغاز شد. اما با توجه به اختلافات مذهبی در امپراطوری رم شرقی (بیزانس) بین امپراطورها و پزشکان تاریخچه طبابت ایران و در نتیجه طب اسلامی به دوره‌ای جدیدی پا نهاد. به علت همسایه بودن ایران با کشورهای تحت سلطه امپراطوری رم شرقی دانشمندان قدیمی و حکیمان برای یادگیری این علم به ایران مهاجرت کردند و پس از آن بیمارستان و مدرسه جندی شاپور ساخته شد و به دنبال آن با برپایی اولین کنگره پزشکی در دوران حکومت انوشیروان برای بحث و گفتگو در مورد موضوعات پزشکی و فلسفی انقلاب بزرگی در ایران و طب جهانی ایجاد شد.
- دوره اسلامی: پس از فتح ایران توسط عرب‌ها و سرنگونی سلسله ساسانی و پیشرفت عربی میراث قدیمی یونانی و ساسانی به مسلمانان واگذار شد. به طور مثال در دوره عباسی مرکز جندی شاپور به بغداد انتقال یافته و به تدریج به کانون علم طب تبدیل گردید و به دنبال آن شهرت جندی شاپور از بین رفت. به طور خلاصه مسلمانان با در نظر گرفتن آموزه‌های اسلامی پیشرفت‌های زیادی در علم طب، ترجمه و تألیف متون پزشکی بدست آوردند.
در دوره اسلامی بخاطر تشویق‌های عالی مترجمان، ترجمه گام‌هایی را به جلو برداشت و به ترجمه آثار زیادی در زمینه پزشکی، علوم، فلسفه، تاریخ و از این قبیل از انگلیسی به عربی پرداختند و گروهی از مترجمان در کشورهای اسلامی غربی مانند الجزایر، مراکش، اسپانیا و تونس دست به چنین فعالیت‌هایی زدند و بیش‌تر مترجمان کتب ترجمه شده یونانی را به طور کامل خوانده و با تألیف، آن‌ها را به دنیای طبابت وارد کردند.
به هر حال طب شرقی (خاوری) پیشرفت غیر منتظره‌ای در ترویج علم پزشکی ایفا کرد که ایرانیان در این میان سهم عمده‌ای در توسعه طب اسلامی داشتند. بهترین شاگرد بقراط و کلادیوس گالن (Claudius Galen) بین مسلمانان بودند که قائل به رفتار پزشکی و دیگر خصوصیات خوب بودند که بعدها کتب اساتید خود را نقد و بازبینی کردند. تحقیقات آن‌ها بر اساس تجربه و حکمت بود، بنابراین در زمینه علمی به استادان بی‌نظیر و عالی و ستاره‌های درخشان پزشکی مبدل شدند.
- شیخ ابوعلی سینا نویسنده‌کتاب قانون، نبض و مانند آن
- اسماعیل جورجانی نویسنده‌کتاب ذخیره خوارزمشاهی، یادگار و اغراض
- ابن راشد قرباتی نویسنده‌کلیات، سموم و شرح بر قانون
- علیابن عباس محبوسی ارژانی/ ارجانی مؤلف کامل الصناعات الطبیه المالکی
- ابوالقاسم خلف الزواحیری نویسنده التصریف
- محمّد زکریای رازی که بیش از یکصد کتاب و مقالات پزشکی نوشته است. مثل: حاوی، المنصوری، مرشد، آبله و سرخک
در قرن‌های سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری، پزشکان ایرانی مثل محمد زکریای رازی، ابن سینا، اسماعیل جورجانی ابوالقاسم خلف الزواحیری توانستند در علم طب پیشرفت کرده و انقلاب عظیمی در این زمینه ایجاد کنند. به طور خلاصه از جمله موفقیت‌های دانشمندان سخت‌کوش ایرانی و نتایج حاصله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تغییر علم پزشکی از دانش تئوری‌وار ساده و ایجاد موقعیت مناسب برای تجارب عملی که گام موثری در پیشرفت و توسعه این علم داشت.
- نظم‌دهی به طب پراکنده یونانی با افزودن اطلاعات جدید و تکمیل اطلاعات قبلی
- ساخت دارو و درمان با رعایت ماهیت دارو و وضعیت بیمار با توجه به عملکرد و احساس بدن که با این کار از قرن ۱۶ تا اواسط قرن ۱۷ به نسبت طب اروپایی تأثیر متحیرکننده‌تری را دریافت کردند. حتی بسیاری از پزشکان اروپایی (آلمان و استرالیا) تحت تأثیر نظرات دانشمندان اسلامی قرار گرفتند تا جایی که آن‌ها را دانشمندان عربی (Arabites) نامیدند و نظرات دانشمندان اسلامی تا قرن ۱۷ مورد حمایت اروپائیان بود. آن‌ها تحقیقات و رسالات پزشکی اسلامی را به دقت مطالعه کرده و نظرات خود را در مورد نتایج حاصله در یک گردآوری بزرگ پزشکی گسترش دادند. این گروه مدارس علمی مانند مدرسه سالرن (Salrn) و پادوا (Padua) را در ایتالیا ساختند.
این آکادمی‌ها مستقیماً از طب اسلامی بهره می‌گرفتند. به هر حال از دانشمندان اسلامی ترجمه‌هایی وجود دارد که آشکارا تأثیر عالی کار پزشکی در کشورهای اروپایی را نشان میدهد. به طور مثال سرخجه، آبله، رازی و قانون ابوعلی سینا مجدد منتشر شده و به زبان لاتین و بیش از ۴۰ یا ۵۰ زبان دنیا ترجمه گردید. به علاوه جرالدو کرمان بهترین فردی بود که کتاب قانون ابوعلی سینا، حاوی، المنصور و التعریف ابوالقاسم الزواحیری را ترجمه کرد. هم‌چنین طب اسلامی ایران را به اروپا برده و آن را مانند گنجی حفظ کرد.
سیر تحول طب اسلامی ایران: شروع این دوره حساس به تألیف کتاب ذخیره خوارزمشاهی، اسماعیل جورجانی و دانشمندان برجسته سال ۵۳۱ هجری مربوط می‌شود و پس از آن در نشر موضوعات پزشکی فرهنگ اسلامی تحول شگرفی به وجود آمده و در زبان فارسی کتاب‌هایی که در بالا اشاره شد نوشته شدند. این کتاب‌ها شامل ده جلد خلاصه مانند زیر است:
الف) کتاب اول: شناسایی گستردگی و محدودیت‌های پزشکی، هدف و گنجینه ماهیت بدن، بلغم، مزاج، طبیعت بدن، عادت‌ها و توصیف ارگان‌ها
ب) کتاب دوم: تشخیص نوع و وضعیت‌های متفاوت بیماری، درجه بندی بیماری‌ها و اثرات آن‌ها، تشخیص نبض بیمار، تفسیر و تشخیص وضعیت بیمار با توجه به ترشحات اضافی داخلی و خارجی بدن مثل عرق و ادرار
ج) کتاب سوم: حفظ سلامتی و چگونگی انجام آن، تشخیص آشامیدن و خوردن، اندازه خواب و بیداری و وضعیت آن، حرکت و بی حرکتی، شناخت عطر و رایحه درمانی، متدها و راه‌های مصرف روغن، کاربرد ملین، تصفیه درمانی و تهوع، حجامت و رگ‌زنی، مزایا و معایب شادی و غم، موضوعات فرهنگی و روانی که در واژه‌ها به خوبی بیان شدهاند و دانستن نشانه‌های بیماری، پرورش کودکان، مراقبت از مسن‌ها و مسافران که در این میان این موضوعات حساس‌ترین موضوعاتی هستند که به طور واضح مورد بحث قرار گرفتند.
د) کتاب چهارم: متدهای تشخیص بیماری و ناراحتی‌ها به طور دقیق و عملی مفصل توضیح داده شدهاند.
هـ) کتاب پنجم: عوامل، نشانه‌ها و تأثیرات تب و چگونگی معالجه
و) کتاب ششم: در مورد معالجه بیماری‌ها از نوک سر تا پنجه
ز) کتاب هفتم: بهبود ادم (ورم)، تومورها، زخم معده، چگونگی جراحی آن‌ها و معالجه هر ارگانی که سیاه شده و مرده است، معالجه شکستگی و ترک خوردگی
ح) کتاب هشتم: حفظ بهداشت و تمیزی ظاهر
ط) کتاب نهم: عملکرد اصلی و مصرف سموم و پادزهرها
ی) کتاب دهم: خستگی و کسلی که به شکل‌های مختلف بروز می‌کند.
در این توضیحات اخیر ما ده جلد خوارزمشاهی را نشان دادیم. بخاطر بسپارید که سه کتاب دیگر نیز موجود است که به زبان فارسی ترجمه شده، مانند: یادگار، اغراض الطبیبه و مباقض العلایی
در این دوره کتاب‌هایی مثل قانون ابوعلی سینا شامل ده جلد بوده و به ترتیب زیر تألیف شده است.
- اصولی شامل ۴ تکنیک برتر
- چاشنی‌های تکی (گیاهان دارویی) شامل دو حکمت
- بیماری‌های مختلف ارگان‌های بدن از نوک سر تا نوک پا شامل ۲۲ تکنیک
- بیماری‌های خاصی که به ارگان‌های خاصی مربوط نیستند.
- گیاهان دارویی ترکیبی که حاوی رسالات و دو حکمت است.
سعید اسماعیل طبیب یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان پزشکی در فرهنگ اسلامی بود که متأسفانه با حمله مغول‌ها به ایران و خسارات شدید تا دوره قاجار هیچ کتاب یا مقاله‌ای موجود نیست. تحفه حکیم مومن تألیف محمّد مومن ابن میرزا محمّد زمانی تنکابنی یکی از دیگر آثار ممتاز در مورد طب سنتی، خواص گیاهان، مواد معدنی، روغن و مواد طبیعی درمان است. این کتاب اخیراً در دوره صفوی به چاپ رسید و این کتاب حاوی تحقیقات نویسنده در عصر خویش است. به طور کلی در این دوره نه تنها علم پزشکی بلکه حکمت و فلسفه نیز تعلیم داده می‌شد. کارآموزان در حضور اساتید با مشاهدهی ظاهر بیمار، حالت و وضعیت نبض، نسخه تجویز کرده و از گیاهان تکی یا ترکیبی استفاده می‌کردند. گفته می‌شود که تا اواسط قرن قبل این روش معالجه ادامه می‌یافت. یکی از قابل توجه‌ترین کتاب‌های این دوره ملایاس الحجله، ملایاس الطبیب تألیف یوسف ابن اسماعیل خوویی شافعی ملقب به ابن الکبیر بوده و به جامعه منصوب است. این کتاب شامل دو بخش است اولی در مورد گیاهان دارویی تکه و تغذیه و دیگری در مورد گیاهان ترکیبی است.
کتاب دیگر جامع المفردات الادیوبه ها الاغذیه تألیف ابن ابیذر از اسپانیا است. کتاب سوم سودمند دیگر تذکره تألیف شیخ داوود انتاکیه است که از لحاظ پزشکی به زیرکی مشهور است و این کتاب شامل ۷ بخش می‌باشد. بخش اصول علم پزشکی، روش‌های مصرف مواد ساده و گیاهان ترکیبی، مواد ساده و مرکبات، در مورد بیماری‌ها حاوی رازی، اختیار، کلودیوس گالن (Claudius Galen)، تفسیر بقراط، مقالات حجامت غرب الدین موجز، شرح قوانین ابوعلی سینا و آئین‌نامه او سالیان دراز در تمام دانشگاه‌های اروپایی مورد توجه بوده و به زبان‌های مختلف آموزش داده می‌شدند. کتاب معالجات بقراط در این زمینه تا آن دوره انتشار یافت.
حاوی خلاصه و حاوی مفصل: این کتاب توسط پزشک برجسته ایرانی محمّد زکریای رازی نگاشته شده و پس از مرگ وی با تلاش و کوشش خواهرش مرتب گردید. ما می‌دانیم که رازی محتویات این کتاب را نوشته اما طی عمر کوتاهش نتوانست آن‌ها را به طور کامل مرتب نماید. حاوی دایره المعارفی از تمام وقایع تکنیک خودش و توصیفات نشانه‌های بیماری مراجعینش می‌باشد.
این کتاب در فرهنگ اسلامی کاری برجسته و قابل تقدیر است. حاوی شامل ۱۱ بخش زیر است:
1- درمان بیماری‌ها و بیماران، 2- حفظ بهداشت و سلامتی، 3- بخیه زدن، ارتوپدی و زخم معده، 4- داروها و ارزش غذایی، 5- داروهای ترکیبی، 6- صنعت دارویی و لوازم ضروری این حرفه، 7- داروسازی، رنگ، مزه و بوی دارو، 8- بدن، دما و اصول کاربردی آن‌ها، 9- وزن و اندازه، 10- کالبدشکافی، آناتومی، خصوصیات و عملکرد ارگان‌ها و 11- دلایل و عوامل و مواد طبیعی در دارو
این کتاب در زبان لاتین به (Continent) ترجمه شده است. بهترین نسخه حاوی در قفسه‌های کتابخانه‌ای نزدیک مادرید اسپانیا یافت می‌شود. این کتاب برگرفته از کتاب حاوی به چاپ رسیده است. جلد اول: مغز و دردهای عصبی، جلد دوم: بیماری‌های چشمی، جلد سوم: پوسیدگی دندان و گوش و حلق و بینی، جلد چهارم: بیماری‌های ریوی، جلد پنجم: بیماری‌های معده و مری، جلد ششم: استفراغ، لاغری و چاقی مفرط، جلد هفتم: ورم پستان، بیماری‌های کبد و قلب و جلد هشتم: التهاب روده و بیماری‌های مرتبط
با معرفی افراد برجسته علم پزشکی ادامه می‌دهیم. ایلاقی یکی از برجسته‌ترین شاگردان ابوعلی سینا بوده و در قفسه‌های کتابخانه‌ها و فهرست‌های کتاب‌ها آثار معتبر وی مثل داروی ایلاقی و بخش‌های ایلاقی وجود دارند. کوش فاخری تألیف ذکریای رازی طبیعتاً برای کارآموزان علم پزشکی دوره خودش بسیار ارزشمند بوده است. یوسف ساحر دیگر فرد مشهور دوران خلافت عباسی ملقب به یوسف القص بود که به علت داشتن نوعی بیماری به یوسف هوشیار معروف بود. نسخ خطی او شامل دو قسمت مجزا است. قسمت اول شامل ۲۰ بخش در مورد ارگان‌های بدن و قسمت دوم شامل ۶ بخش در مورد عملکردهای ارگان‌های بدن است که به طور پراکنده توضیح داده شدهاند. در تاریخ پزشکی عبارتی وجود دارد که به معنی خانواده پزشکی است که نقش مهمی در توسعه جندی شاپور داشت که به معنی Bakht-Sheyo-e منسوب بود. یک تاریخ نویس اروپایی در مورد خانواده‌ی پزشکی می‌نویسد:
- Bakht-Sheyo-e اول
- جرج حکیم سال ۷۶۱ قبل از میلاد
- Bakht-Sheyo-eدوم ۸۰۱ قبل از میلاد
- گابریل ۸۲۸ قبل از میلاد
- جرج دوم
- Bakht-Sheyo-eسوم ۸۷۰ قبل از میلاد
- عبیداله
- یحیی یا یوهان
- گابریل ۱۰۰۶ قبل از میلاد
- Bakht-Sheyo-eچهارم ۹۴۵ قبل از میلاد
کلودیوس گالن پزشک مشهور و برجسته یونان قدیم تحقیقات سقراط را دنبال کرد. علم پزشکی به خاطر خدمات او مدیون اوست. آثار وی به زبان عربی ترجمه شده و سال‌های متمادی در علم فیزیولوژی و روانشناسی کاربرد داشت. در این دوره حاکمان یونانی و هندی آثار برجسته‌ای را به‌جا گذاشتند که بعدها توضیح داده خواهد شد. این آثار شامل: النبض الکبیر، سته عشر، النفس، حلیه الباره، ایام البحران، القاوی الطبیعی، دارالاطفال، الدابول، التریاک، الادیوم تا المفرده، الاخلاط بقراط هستند که سال‌ها منابع اطلاعاتی کارآموزان پزشکی بوده‌اند. کتاب کامل الصناعات تألیف ابوالحسن محبوسی اهوازی پزشک مسلمان، زبردست، متخصص و ممتاز مورد بررسی قرار گرفته و کتاب مهمی محسوب می‌شد.
او برای تأسیس مرکز درمانی در عزّالدوله تلاش‌های زیادی کرد و کتاب او دارای دو بخش اصلی است. درمان و کاربرد که حاوی موضوعات و بخش‌های فرعی است. به علاوه این کتاب در سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد در ترجمه شد و حدود سال ۱۵۲۵ در فرانسه منتشر شد. بسیاری از پزشکان در آن زمان در دانشکده‌های پزشکی از آن استفاده می‌کردند. کامل الصناعات به زبان فرانسه و آلمانی ترجمه شدند. مسئله جالب این که بخش کامل جراحی در دوره یونانی در این کتاب نوشته شده و جراحان اروپایی آن را به کار می‌برند. دو منبع و مأخذ غنی در این کتاب وجود دارد، اهوازی چه کسی است؟ و ملکی چیست؟
هم‌چنین اهوازی ماکسیم حدود سال ۱۹۴۷ بعد از میلاد در تهران چاپ شده و تجدید شد (۱۳۲۶) تحفه حکیم مومن در طب اولیه کتاب ارزشمندی است و پزشکان علو اولیه حدود ۲۰۰ سال پیش آن را بررسی کردند. این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب‌های پزشکی در فرهنگ اسلامی ایران بوده و تقریباً منحصر بفرد، جامع، پویا و مثمر ثمر است و ما به همه علاقمندان توصیه می‌کنیم تا اگر اطلاعاتی به زبان عربی دارند در مورد این کتاب تحقیق کنند و این اثر ارزشمند در مورد علاج بیماری‌ها با مواد طبیعی، معدنی، مواد با منشأ حیوانی و گیاهان دارویی است.
با این مقدمه موضوع احاطه پزشکان ایرانی بر جهان علم تا حدی مشخص شده و به زودی دروازه‌های علمی ایران زمین به روی طالبان علم در تمام جهان گشوده خواهد شد. بدون شک ما پذیرای علم‌جویان جهان خواهیم بود.
