دکتر محسن ناصری
دانشیار فارماكولوژی دانشگاه علوم پزشكی شاهد
دلایل لزوم احیا و توسعه طب سنتی ایران
احیا و توسعه طب سنتی ایران می‌تواند منشأ خدمات ارزشمندی برای ایران اسلامی باشد که در ذیل به برخی از آن‌ها در چهار فصل به صورت مختصر اشاره می‌شود:
پس از عزم ملی در چين برای بازگشت به طب سنتي خود در سال 1949 و تشكيل آكادمی طب سنتی چين در سال 1951 و انكار تبليغات گسترده غربی‌ها بر عليه اين مكتب، هم اكنون طب سنتی چين 40 در صد خدمات بهداشتی درمانی را در اين كشور بر عهده دارد. در چين 30 دانشگاه طب سنتی و 170 مركز تحقيقات طب سنتی وجود دارد. سيستم خدمات بهداشتی درمانی سنتی چين شامل 525000 پزشک، 83000 داروساز، 2500 بیمارستان و 3500 تخت است. در ویتنام طب سنتی از سال 1955 توسط دولت به رسميت شناخته شد و اكنون اين سيستم دارای 25500 پزشک، 49 بيمارستان و 3 موسسه تحقيقاتی است. در اوگاندا، هند و اتيوپی نقش طب سنتی در خدمات بهداشتی اوليه به ترتيب 60 ،70 و 90 در صد است. در مالزی 500 ميليون دلار هزينه صرف طب سنتی و مكمل می‌گردد، در حالی که هزینه‌های طب جدید 300 میلیون دلار تخمین زده می‌شود.
در بيش‌تر كشورهای توسعه يافته نيز طب سنتی و مكمل توسط تعداد فراوانی از افراد اين جوامع پذيرفته شده است؛ به طوری كه 48 درصد مردم استراليا، 70 درصد جمعيت كانادا، 42 در صد مردم آمريكا، 38 درصد بلژيكی‌ها و 75 درصد مردم فرانسه، حداقل يک مرتبه در سال از خدمات طب مكمل بهره می‌برند. بودجه‌های اختصاص يافته برای طب سنتی و طب مكمل نيز قابل ملاحظه است، به اين توضيح در ميليارد دلار، در استراليا 80 ميليون دلار، در كانادا 4/2 ميليارد دلار، در انگلیس 3/2 میلیارد دلار و در آمریکا 2/21 دلار در سال صرف خدمات طب مكمل می‌شود. در آمريكا مصرف داروهای گياهی در سال 1996 برابر 24/3 ميليارد دلار و در سال 1998 مصرف مكمل‌های غذايی به تنهايی حدود 5 ميليارد دلار بوده است. هم‌چنين در سال 2000 مصرف فرآورده‌های گياهی و مكمل‌های غذايی در آمريكا به 17 ميليارد دلار بالغ شده است. در جهان در سال 2000 فروش داروهای گياهی به 60 ميليارد دلار رسيده است. تعداد مراجعين به طب مكمل در آمريكا از سال 1990 تا سال 1997 از 427 به 629 ميليون رسيده، درحالی كه تعداد مراجعه به پزشكان عمومی در سال1997 به 386 ميليون بوده است. در آلمان از حدود 8 ميليارد دلار هزينه دارو، حدود 8/2 ميليارد دلار به داروهای گياهی اختصاص دارد. پوشش بيمه‌ای هزينه درمان و دارو خدمات طب سنتی و مكمل در ژاپن، چين، كره و ويتنام به صورت كامل است و در كشورهای آلمان، استراليا، نروژ، انگلستان، كانادا و آمريكا قسمتی از هزينه‌ها توسط سازمان‌های بيمه‌گر پرداخت می‌شود.
در ايران، آمار دقيق ميزان استفاده از طب سنتی و مكاتب مختلف طب مكمل مشخص نيست، ولی مطالعه‌ای كه در سال 1379 در شهر اصفهان انجام شده نشان داد كه در طی 5 سال گذشته 5/62 در صد از افراد حداقل يک بار از روش‌های طب جايگزين استفاده كرده‌اند و استفاده از گياهان دارويی، دعا درمانی، حجامت و طب سوزنی با 6/76، 1/10، 5/9 و 5/5 در صد به ترتیب بيش‌تر از روش‌های ديگر مورد توجه بوده است. در ايران فروش داروهای گياهی در سال 1376 حدود 7 میلیارد ریال بوده که در سال 1380 به 37 میلیارد ریال رسیده است. با توجه به این که بيش از 50 در صد مراجعه به پزشكان نياز به دارو ندارد، اگر از روش‌های درمانی ديگر استفاده كنيم، مصرف داروهای شيميايی كاهش يافته و می‌توانيم با صدور دارو به خارج، كشور را در مسير پرسودی قرار دهيم و از اين طريق وابستگی خود را نيز كم كنيم، زيرا داروهای شيميايی هر روز جديدتر و قطعا گران‌تر می‌شوند، در حالی كه كشور ما خاستگاه طب سنتی است و انواع گونه‌های گياهی با خواص دارويی فراوان و تنوع و كيفيت بالا، سرمايه‌های با ارزش ما محسوب می‌شوند.
در طب سنتی ایران داروها تنوع بسیار زیاد داشته، معمولا برای یک بیماری، داروهای متعددی وجود دارد: «ما خلق الله من داء الا خلق له سبعین دواء»، و این منشأ در رحمت الهی دارد تا بندگان برای دسترسی به دارو که یک نیاز اصیل است به سختی و زحمت نیفتند؛ «و آتاکم من کل ما سألتموه» و اگر یک دارو در سرزمینی يافت نشد و يا مريض از دارويي كراهت داشت بتواند از داروی در دسترس ديگر با كم‌ترين هزينه بهره گيرد و هم‌چنين اگر طبيعت مريض به دارويي عادت نمود و تأثير دارو از دست رفت بتوان از داروی ديگری بهره برد. داروها غالباً مواد در دسترس (شامل مواد گياهی، معدنی و حيوانی) در محيط اطراف محل زندگی هستند و معمولاً نسبت به داروهای شيميایی قيمت كم‌تری دارند كه از اين ميان می‌توان به مواردی مانند سيب، انگور، سركه، ماش، نخود، نارنج، ليمو، گندم، جو، بابونه، گشنيز، سياه دانه، كنجد، زيتون، حنا، سدر، زيره، دارچين، زنجبيل، زعفران، زردچوبه، خاكشير، زالو، پيه بز، دنبه گوسفند، بعضی از اقسام خاک‌ها، عسل، آويشن، آلو، اسفناج، گردو، بادام، تره، مرزه، ريحان، انار، مورد، بالنگ، آلبالو، زغال اخته، كاهو، چغندر، برگ و پوست بيد، بارهنگ، بلوط، مازو و تخم كتان اشاره كرد. هم‌چنين استفاده از فرآورده‌های ساده خانگی مانند عرقيات، مرباها، رب‌ها، سكنجبين‌ها، شربت ها، لواشک‌ها، ترشی‌ها و آش‌های طبی در اين زمينه جالب توجه هستند. داروهای مزبور معمولا با پرداخت هزينه‌ای نسبتاً جزئی در همان منطقه قابل دسترسی است و با هزينه سرسام‌آور داروهای شيميایی قابل مقايسه نيست.
طب سنتی ايران به طور كلی ريشه در دارالحكمه‌ها و حوزه‌های علميه دارد و به عنوان وسيله‌ای برای ارتزاق كم‌تر مطرح بوده است. بسياری از علما و انديشمندان همراه با تحصيل علوم مختلف، علم نافع طب را نيز طبق فرمايش رسول اكرم (ص) كه «خیرکم انفعکم للناس» برای حفظ سلامتی خود و مردم می‌آموختند و در انتشار آن به طالبان علم می‌كوشيدند و ثواب معنوی آن را توشه راه آخرت می‌دانستند. آن سرفرازان و فرزانگان دنيای دانش و تقوا، كتمان علم را گناهی غيرقابل بخشش می‌دانستند و انتقال دانش به مردم را واجب به حساب می‌آوردند. بهاءالدوله رازی طرشتی كه پوينده راه رازی بزرگ در قرن دهم بود، در علت تأليف كتاب ارزشمند «خلاصه التجارب» به زبان پارسی چنين توضيح می‌دهد كه بنا به فرموده پيامبر اكرم (ص) «من كتم علما نافعا الجمه الله تعالی يوم القيامه بلجام من النار» برای انتشار دانش نافع و عدم كتمان آن تصميم به تأليف اين كتاب ارزشمند می‌گيرد. اين مشعل‌داران علم و اخلاق بشری به دانشمندان پيش از خود احترام فراوان قائل بودند و گرچه در بسياری مواقع نظرهای علمی اساتيد قبل از خود را به نقد می‌كشيدند، ولی در آثار خود منبع و مرجع سخنان خود را به منظور بزرگداشت اساتيد فن بيان می‌داشتند. «شيخ الرئيس عقايد و روش‌های درمانی پيشينيانش را توأم با نظر و برداشت‌های شخصی به گونه‌ای روشن نگاشته و هر گونه دستور يا نسخه مفيدی را كه از پزشكان مقدم به دست آورده به نام آنان در كتاب خود درج كرده است. به همين جهت كتاب قانون بی‌اندازه مورد توجه و اعتماد اهل فن قرار گرفت، به طوری كه در مقايسه آن با كتب پزشکی و آثاری كه بعد از ابن‌سينا نگارش يافت همه بر تفوق و برتری اين اثر ارزنده اعتراف كرده و در درمان بيماری‌های سخت، رای و دستورات اين پزشک عالی مقام را دليل و راهنمای عمليات خود قرار داده اند. متاسفانه اكثر شاگردان غربی اين مكتب بزرگ، احترام اساتيد خود را نگاه نداشتند و ضمن استفاده‌های فراوان بدون ذكر منابع اين مكتب طبی را به سخره گرفتند و اعمالی را كه شايسته حيطه علم و دانش نبود انجام دادند و گستاخی را به آن جا رساندند كه پاراسلسس در روز افتتاح كرسی استادی خود برابر دانشجويان پزشكی قانون ابن سينا را به آتش كشيد. حكما و اطبای مسلمان نه در پی به ثبت رساندن و انحصار و نه به دنبال پنهان ساختن آن به منظور به دست آوردن ثمن بخس و دستيابی به تجملات آنچنانی دنيوی بودند، بلكه به بيماران نيازمند نيز كمک می‌كردند. دكتر گودرزی داماد مرحوم دكتر احمديه از اساتيد معاصر و برجسته بالينی طب سنتی ايران می‌فرمايد: روزی از استاد پرسيدم گران‌ترين حق‌العلاجی كه تاكنون دريافت فرموده‌ايد چقدر بوده است؟ ایشان فرمودند: «من حق ویزیت از کسی دریافت نمی‌کنم. مردم اگر بخواهند حق‌العلاجی می‌پردازند که از نظر من مقدار آن مهم نیست چقدر باشد». دکتر جهانگیر درویش نیز می‌گویند: «مطب او در آن زمان در خيابان چراغ برق نبش پامنار قرار داشت كه بيش‌تر به يک خانه شبيه بود تا به يک مطب، كاسه‌ای روی ميز در بيرون اتاق معاينه و دفتر گذاشته شده بود. هر كسی حق ويزيت را به صلاحديد خود در آن كاسه می‌گذاشت و اگر دكتر به اشخاص بی‌بضاعت حواله‌ای می‌داد وجه آن از همان كاسه برداشته می‌شد. نمی‌دانم آخر هر روز اين كاسه بدهكار می‌شد يا بستانکار؟». مرحوم حجت الاسلام سید علی اصغر حکیم در رابطه با پدر خود، مرحوم حاج سید حسین حکیم (1305-1246 هجری قمری) از اطبا و دانشمندان شوشتر چنین نوشته است: «سلوک آن جناب با مریض چنان بود كه طمعی به مال ايشان نداشت، از فقرا چيزی نمی‌گرفت يعنی حق‌العمل يا حق‌القدم مطالبه نمی‌كرد و اگر بدون مطالبه می‌دادند قبول نمی‌كرد و از اغنيا بدون مطالبه هر چه می‌دادند قبول می‌كرد و كم و زياد نمی‌نمود، بلكه بسياری از فقرا كه تمكن معالجه و مداوا نداشتند از مال خود به ايشان می‌داد و با تمام مرضی با حسن خلق و بشاشت و خوش‌رويی و خوش زبانی و مهربانی رفتار می‌نمود و ايشان را و كسانشان را مطمئن و خاطر جمع می‌كرد و هر قدر ناخوشی صعب و دشوار بود، آن را در نظر ايشان سهل و سبک و آسان و سهل العلاج می‌نمود و با اندک دوای سهل، كم خرج و قريب الحصول مداوا می‌كرد و به اسرع زمانی صحت می‌یافتند.»
استفاده از تجارب سنتی احتمال كشف مواد موثر دارويی را تا 40 درصد افزايش می‌دهد، در حالی كه اين ميزان در پژوهش‌های اتفاقی فقط یک در صد است. داروهایی مانند كانابينوييدها، وينكريستين، آرتميزينين، اپيوئيدها و كلشيسين، پيلوكارپين، كانتاريدين و اسپينال-زد (اولين داروی ضد سرطان گياهی منشأ گرفته از طب سنتی ايران كه با تلاش شركت دارو پخش و بر اساس تجربيات مرحوم حكيم آنالويی مجوز كاربرد آن در درمان آدنوكارسينومای معده مرحله چهار به تصويب وزارت بهداشت و درمان رسيده و اكنون مطالعات تكميلی در حال انجام بوده و در مرحله دوم تجربيات بالينی آن در مركز تحقيقات بيماری‌های گوارش و كبد دانشگاه تهران در حال انجام است.) و يا روش‌هایی مانند طب سوزنی، روش بيهوشی عمومی، استفاده از دستگاه كشش در جا انداختن مهره در رفته در ستون فقرات و استفاده از سوند به منظور تزريق دارو و هم‌چنين خارج نمودن ادرار احتباس يافته، چگونگی خارج كردن جنين با هيدروسفالي ايجادكننده ديستوشی و استفاده از مار پيچ مبرد در استخراج اسانس توسط ابن سينا استفاده از سيم طلا برای ثابت كردن دندان متحرک و استفاده از پروتز دندانی تراشيده از دندان گاو شواهدی غيرقابل انكار بر اين مطلب هستند.
طب سنتی ايران كه ثمره تجربه‌های گسترده دانشمندان و حكمای اين سرزمين طی قرون و اعصار متمادی است، توانايی ارائه راه حل در بعضی از بيماری‌هایی را كه امروزه طب جديد در برخورد با آن‌ها ناتوان است و يا در بسياری موارد تنها به درمان علامتی بسنده می‌كند دارا است. حكيم مرحوم دكتر سيد احمد علی خسروی موسوی همدانی كه هم به طب جديد و هم به طب قديم مسلط بود در اين باره می‌نویسد: «پس از آنی که سال‌های متمادی این فقیر روی دستور و معالجات اطبای قديمه و جديده عمل كردم و هر يک از آن قواعد و ادويه مناسب به آن را در محل و مورد آن به تجربه رسانيدم به اين نتيحه رسيدم كه دستورات اطبای قديمه كه سال‌ها مورد تجربه و آزمايش قرار گرفته است در معالجه اكثر امراض متقن و محکم و خلل ناپذیر است.» ایشان هم‌چنین در انتهای مبحث بیماری‌های آئورت از دیدگاه طب جدید می‌فرمایند: «لذا باید روی دستور قدیمه عمل نمود تا نتیجه گرفت و الا به این دستور عمل کردن تضییع وقت طبیب و اتلاف عمر مریض است» و در مبحث بیماری‌های ورید اجوف فوقانی و تحتانی فرموده‌اند: «پس را علاج همان دستور قدماست و از اقوال متجددین اطبا چیزی شناخته نخواهد شد به درد خور در علاج این گونه امراض داخلی». مرحوم دكتر عبدالله احمديه كه به عنوان يكی از پانزده استاد برجسته مدرسه پزشكی دارالفنون در كنار اساتيدی مانند دكتر لقمان‌الدوله ادهم و دكتر غلامحسين اعلم قرار داشت، به حق از احياگران طب سنتی بالينی ايران در دوران معاصر و الگوی نشان‌دهنده كارآمدی اين مكتب در عصر جديد است. ايشان با حادثه جالبی نظرشان به استفاده از تجارب ارزشمند طب سنتی ايران پا به پای طب جديد جلب گرديد و سپس تحقيقات گسترده‌ای را در اين زمينه آغاز كرد، تجارب بالینی ایشان در باب بیماری‌های صعب العلاج توجه بسياری از دانشمندان را به خود جلب كرد به طوری كه پس از سخنرانی ايشان تحت عنوان «موارد بهره‌گیری از داروهای گیاهی در طبایع گوناگون» که با حضور اساتید ایرانی و استادان روسی و خارجی به رياست دكتر امير اعلم در بيمارستان شوروی سابق تشكيل شد، پروفسور ميشينين رياست پزشكان شوروی در قسمتی از سخنان خود می‌گويد: «در تاریخ طب دیده‌ام که در زمان خلفا، پزشکان عالی مقامی بودند و برخی معالجات حيرت‌آور می‌كردند كه ما امروزه از چگونگی آن بی‌خبريم، به ويژه محمد بن زكريا رازی و ابوعلی سينا كه ايرانی و سرآمد اطبای آن عصر به شمار می‌آمدند. بنابراين ما اظهارات آقای دكتر احمديه را می‌پذيريم، زيرا پيروی از روش آنان می‌كند، اما از آن جا كه شرط كاربرد داروهای قديم دانستن طبايع بوده و در غير آن صورت ممكن است نتيجه‌ای معكوس ببار آيد بنابراين پيگيری اين رشته از درمان‌ها تخصص لازم دارد.» ایشان در آستانه جشن هزاره ابن سينا كه در سال 1331 در تهران برگزار شد با اطمينان كامل از تجارب حكمای طب سنتی ايران و دانش خود، اين متن را در روزنامه اطلاعات منتشر می‌کند: «مکتب پزشکی ابن‌سینا با روش و داروهای مخصوص، بسياری از امراض صعب‌العلاج مزاجی از قبيل سنگ كليه، آلبومينوری، ورم پروستات، فشار خون، مرض قند و غيره را به سهولت معالجه می‌كرد كه طب امروزی از آن‌ها به كلی بی‌خبر است. استادان و متخصصان خارجی تا قبل از انعقاد اين جشن می‌توانند بعضی از آن‌ها را عملا ببینند.»
